U progu odzyskania niepodległości Komenda Obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej „Willanów-Jeziorna” działała prężnie.
Polska Organizacja Wojskowa (w skrócie: P.O.W.) – to tajna organizacja paramilitarna, utworzona przez Józefa Piłsudskiego w sierpniu 1914 roku.
Jej fundamentem stały się Polskie Drużyny Strzeleckie i Związek Walki Czynnej. Celem organizacji była walka z zaborcami – początkowo z carską Rosją, od 1916 roku także z Niemcami i Austrią.
Fot. 1. Ćwiczenia oddziałów Polskiej Organizacji Wojskowej w Wawrze pod Warszawą; data fot.: 29.04.1917 r.; widoczni od lewej: Janusz Jędrzejewicz, Janusz Gąsiorowski, Jan Wojsznar-Opieliński; nad nimi: Wacław Denhoff-Czarnecki, Wacław Jędrzejewicz, Bogusław Miedziński; nad nimi: Karol Krzemski, Tadeusz Kasprzycki, JÓZEF PIŁSUDSKI; powyżej: Władysław Horyd, Henryk Krok-Paszkowski; fot. ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego; źródło: Michał Jerzy Chromiński, „Działalność III/IX Okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej (Siedlce) w latach 1914-1918 oraz jej wkład w powstanie i organizację 22 Siedleckiego Pułku Piechoty”
Na terenie folwarku wilanowskiego działa oddział Polskiej Organizacji Wojskowej „Willanów”, w ramach obwodu „Willanów-Jeziorna”, do którego wstępują licznie okoliczni mieszkańcy – przeważnie młodzież. Ich szeregi zasilają także mieszkańcy Warszawy.
Komendantem Obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej „Willanów-Jeziorna” w okresie od października 1917 roku do lipca 1918 roku jest Adolf Szyszko-Bohusz pseudonim „Odyniec-Rokicki”, wówczas student Wyższej Szkoły Rolniczej w Warszawie (późniejszej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego – SGGW – położonej współcześnie na warszawskim Ursynowie).
Adolf Szyszko-Bohusz w okresie dwudziestolecia międzywojennego był działaczem społecznym i samorządowym, politykiem oraz posłem na Sejm V kadencji (1938-1939). Jego sylwetkę opisywaliśmy jakiś czas temu.
Dzisiaj opowiem o „Brodzicu”, zwanym także „Przecławem”, faktycznie Edwardzie Szmidt. – Postaci równie nieznanej w regionie wilanowskim co Adolf Szyszko-Bohusz, a jednak (jak się okazało) grającym na naszym terenie jedne z głównych skrzypiec w podziemiu konspiracyjnym w przededniu przyjazdu do Warszawy z twierdzy magdeburskiej Józefa Piłsudskiego.
To Edwardowi Szmidtowi Ministerstwo Spraw Wojskowych na początku lat trzydziestych wydało niezwykle wymowne świadectwo pracy za okres ostatnich lat niewoli Polski, jak to ujęto „za pracę dla niepodległości w P.O.W. z narażeniem wolności osobistej”, przy okazji rozpatrywania wniosku o przyznaniu mu Medalu Niepodległości (cytat): „Pracował bardzo intensywnie na terenie Warszawy oraz z narażeniem wolności organizuje i prowadzi oddziały pod Warszawę, które wciela do W.P.” (Wojska Polskiego – red.).
Kim był Edward Szmidt ?
Urodził się w Warszawie. Jego rodzicami był Robert i Justyna (z Rynasów), małżeństwo Szmidt. Można zastanawiać się dlaczego wielu konspiratorów Polskiej Organizacji Wojskowej z obwodu „Willanów-Jeziorna” przybywa na Urzecze z zewnątrz. W przypadku Edwarda Szmidta sprawa wydaje się oczywista. Domyślamy się, że matka w prostej linii ma korzenie olęderskie, na co wskazuje jej nazwisko rodowe „Rynas”.
Można podejrzewać, że konspiracyjna aktywność Szmidta na terenie Wilanowa i w jego okolicach nie jest przypadkowa. Szmidt mógł być skoligacony z jakąś z tutejszych rodzin. Być może jego korzenie sięgają Kępy Okrzesińskiej, obecnie Kępy Okrzewskiej (dawniej: Kępy Olęderskiej), wsi w gminie Konstancin-Jeziorna założonej w 1807 roku przez osadników olęderskich.
Wiemy, że w 1827 roku właśnie na Kępie Okrzesińskiej mieszka olęderska rodzina Rynasów – Marcina (lat 26) i Elżbiety (lat 22, z domu Altmann). Rynasowie 29 lipca 1827 roku chrzczą swoje nowonarodzone dziecko – Marcina Gotfryda Rynasa.
Byli prawdopodobnie spokrewnienie z Piotrem Rynasem, mennonitą ze wsi Łęg Suchodół. Mennonici ze we wsi Łęg Suchodół – koloniści Krystian Marow, Piotr Rynas, Krystian Kleś, Jakub Gołąbek, Piotr Pankrac i Piotrem Ładyszka – w 1789 roku zawarli kontrakt na dzierżawę gruntów z właścicielem dominium Świniary Stanisławem Zabłockim. Później wędrowali w górę Wisły żeby w końcu osiedlić się również na nadwiślańskich brzegach lewobrzeżnego Urzecza.
Zakładamy, że tajną gwardią Józefa Piłsudskiego na terenie Wilanowa i okolic w ostatnich miesiącach 1918 roku kierował domniemany potomek olęderskich kolonistów – Edward Szmidt.
Edward Szmidt w latach 1898-1909 początkowe nauki i wychowanie odbierał w domu.
W latach 1909-1917 ukończył 6 klas szkoły realnej W. Wróblewskiego, zlokalizowanej w Warszawie przy ul. Złotej 58. Siódmą klasę zaliczył w szkole realnej Mariana Rychłowskiego w Warszawie przy ul. Smolnej Dolnej 3.
Piotr Marian Rychłowski urodził się 29 czerwca 1869 roku w Cieszynie, zmarł 28 lutego 1940 roku we Włochach pod Warszawą. Rychłowski studiował w Instytucie Weterynaryjnym w Warszawie, które skończył w 1892 roku.
W kwietniu 1891 roku za udział w manifestacji patriotycznej został aresztowany. W 1893 roku był sądzony i zesłany w głąb Rosji.
W 1905 roku walczył w wojnie rosyjsko-japońskiej na froncie w Mandżurii.
Do Warszawy powrócił w 1906 roku, a w następnym roku odkupił trzyklasową szkołę męską z językiem wykładowym polskim. Ostatecznie został dyrektorem tego prywatnego gimnazjum, które w 1919 roku przekształcono w Gimnazjum im. Tadeusza Reytana.
Przywołanie postaci Mariana Rychłowskiego jest nie bez znaczenia dla naszego opowiadania.
To właśnie on przyczynił się do powstania skautingu w Polsce.
W sierpniu 1911 roku Stefan Pomarański (1893-1944) zorganizował pierwszą w Warszawie męską drużynę skautów właśnie przy polskim prywatnym gimnazjum na ulicy Smolnej Dolnej 3.
Było to możliwe dzięki Marianowi Rychłowskiemu, wielkiemu patriocie, stronnikowi Obozu Niepodległościowego. To on uważał, że młodzież polska weźmie udział w wojnie światowej z bronią w ręku, a więc powinna być do walki przygotowana, walki która miała przynieść niepodległość ojczyzny.
Fot. 2. Szkoła podoficerska Polskiej Organizacji Wojskowej (1916 r.); - czwarty od lewej siedzi Stefan Pomarański; szósty: Henryk Krok-Paszkowski; autor fot.: brak danych; Zespół: Instytut Józefa Piłsudskiego; sygn.: 22-194; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: audiovis.nac.gov.pl
Stefan Pomarański („Borowicz”, „Józef Roszko”) był żołnierzem I Kompanii Kadrowej i Legionów, członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej. Należał do grona organizatorów skautingu w Warszawie. Od września 1915 roku pracował w P.O.W. w Warszawie. Działał też w Polskiej Organizacji Skautowej. Jako ciekawostkę należy dodać, że jeden z braci Pomarańskich (Stefan lub Zygmunt) – był pierwszym strzelcem I Kompanii Kadrowej, który na rozkaz Józefa Piłsudskiego wkroczył do Kielc.
A co to wszystko ma wspólnego z Edwardem Szmidtem ?
Edward Szmidt w latach 1910-1916 udzielał się w skautingu, gdzie dosłużył się stopnia drużynowego. Z całą pewnością z tą organizacją zetknął się w szkołach, do których uczęszczał.
W latach 1915-1918 włączył się w prace Organizacji Młodzieży Narodowej Szkół Średnich, w latach 1916-1918 był już członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej.
To Szmidt w listopadzie 1918 roku poprowadził konspiratorów P.O.W. do ataku na niemieckie posterunki policji w Willanowie, Jeziornie i na Czerniakowie. W większości byli to młodzi chłopcy, wywodzącymi się głównie z miejscowego środowiska – ramię w ramię stanęli obok siebie włościanie, robotnicy, studenci czy działacze społeczni i polityczni.
Fot. 3. Folwark wilanowski na mapie z międzywojnia; skala: 1:25000; Wojskowy Instytut Geograficzny - Warszawa 1931 r.; źródło: Internet - strona http://igrek.amzp.pl/; napisy na czerwono - red.
Do Polskiej Organizacji Wojskowej Edward Szmidt został przyjęty 26 lutego 1916 roku. W tym czasie ukończył kurs wstępny i kurs normalny Szkoły Podchorążych P.O.W.
Jak sam pisał, w marcu 1918 roku objął funkcję komendanta miejscowej komórki P.O.W. w Willanowie, gdzie prowadził wykłady i ćwiczenia. Był dowódcą plutonu.
Następnie zorganizował pracę Polskiej Organizacji Wojskowej w Powsinie i Jeziornie. To jego praca we wszystkich tych miejscowościach dała podwaliny do zakończonego sukcesem werbunku okolicznych mieszkańców do powstającego Wojska Polskiego – w okresie od 10 listopada 1918 roku do 6 grudnia 1918 roku w szeregi armii wstąpiło w sumie 72 ochotników z tych stron.
Szmidt nie tylko agitował do Wojska Polskiego. Sam wstąpił do niego na ochotnika – konkretnie do 6 Pułku Piechoty Legionów.
W kwietniu 1919 roku został odkomenderowany do Oddziału Wywiadowczego przy 2 Dywizji Legionów, gdzie pełnił służbę wywiadowczą frontową, a poza frontem współdziałał z Polską Organizacją Wojskową w Mińsku na Białorusi.
1 sierpnia 1921 roku awansował do stopnia podporucznika piechoty, a 23 września tegoż roku został na własną prośbę przeniesiony do rezerwy.
W 1929 roku Szmidt mieszkał w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 59, w 1938 roku – przy ul. Wilczej 32.
Kamienica „Marszałkowska 59” stała przed wojną na rogu z budynkiem „Koszykowa 36”. W czasie II Wojny Światowej została zniszczona.
Kamienica czynszowa „Wilcza 32”, wzniesiona około 1900 r. przez przedsiębiorcę budowlanego niemieckiego pochodzenia Adolfa Daaba (1872-1924), przetrwała do naszych czasów. W 1944 roku w oficynę budynku trafił niemiecki pocisk.
Fot. 4. Powstanie Warszawskie - grupa żołnierzy i ludności cywilnej penetruje gruzy zbombardowanej kamienicy przy ul. Wilczej 32 (widok od strony podwórza) w poszukiwaniu ofiar; fragment kamienicy zniszczony przez pocisk z ciężkiego działa kolejowego; data fot.: wrzesień 1944 r.; autor fot.: Wiesław Chrzanowski; fot. pochodzi z opracowania zbiorowego (1 sierpnia 1957 r.) „Powstanie Warszawskie w ilustracji”, wydanie specjalne Warszawskiego Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”, Warszawa 1957; zdjęcie ze strony Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org
Obiekt, jako jeden z niewielu w Śródmieściu, zachował swój pierwotny wystrój. Będąc na spacerze na ulicy Wilczej warto poświęcić jej chwilę uwagi ze względu na jego walory architektoniczne, ale również z uwagi na fakt, że mieszkał w nim jeden z dowódców wilanowskich struktur Polskiej Organizacji Wojskowej, tajnej armii Józefa Piłsudskiego.
W okresie 1921-1938 Edward Szmidt pracował jako urzędnik cywilny w Ministerstwie Spraw Wojskowych, kolejno:
- w latach 1921-1924 – w Instytucie Naukowo-Wydawniczym, jako urzędnik, kierownik referatu Księgarń Polowych, a później kierownik administracyjny „Żołnierza Polskiego” i „Bellony”,
- w latach 1924-1938 (prawdopodobnie aż do wybuchu II Wojny Światowej w 1939 r.) – w Drukarni Sztabu Głównego Wojska Polskiego, jako kierownik rachuby (urzędnik kontraktowy).
Był żonaty, miał dwoje dzieci.
Za zasługi dla ojczyzny został odznaczony:
- Krzyżem P.O.W. (1920),
- Medalem za Pamiątkowym za Wojnę 1918-1921 (1928),
- Medalem Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości (1928),
- Medalem Niepodległości (1932),
- Brązowym Medalem za Długoletnią Służbę (1938).
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1/ akta odznaczeniowe Edwarda Szmidta z zasobów Centralnego Archiwum Wojskowego,
2/ Ziemowit Karłowicz, „Lublin 1918 – Polska Organizacja Wojskowa”, Internet – strona: http://teatrnn.pl,
3/ W. Marchlewski, „Mennonici w Polsce (o powstaniu społeczności menonitów Wymyśla Nowego)”, „Etnografia Polska”, t. XXX, 1986, zeszyt 2, PL ISSN 0071-1861,
4/ portal Wikipedia – strona https://wikipedia.org (dotyczy: Marian Rychłowski, Adolf Daab, VI Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Reytana w Warszawie),
5/ Internet, strona XXVII Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Czackiego: czacki.edu.pl,
6/ J. Mierzwa, P. Wywiał, „Żołnierze Legionów i POW w służbie Polskiego Państwa Podziemnego i AK”, Kraków 2016,
7/ G. Kłos, „Śladem nadwiślańskich olędrów cz. I”, portal „Cyfrowe Archiwum Wilanowa i okolic”, strona: cawio.pl, Warszawa - 24 lutego 2019 r.,
8/ G. Kłos, „Tajna gwardia Józefa Piłsudskiego – Adolf Bohusz-Szyszko cz. I”, portal „Cyfrowe Archiwum Wilanowa i okolic”, strona: cawio.com.pl, Warszawa - 24 lutego 2019 r.,
9/ Internet – portal „Fundacja Warszawa1939.pl”, strona: warszawa1939.pl,
10/ Internet – portal „Polskaniezwykla.pl”, strona: polskaniezwykla.pl.
