Karp stał się niezastąpiony w polskiej tradycji świątecznej w czasach Polski Ludowej.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku rozwijano hodowlę tej ryby w Państwowych Gospodarstwach Rybackich.
Propaganda komunistyczna lansowała hasło „Karp na każdym wigilijnym polskim stole”.
Sprzedawano wówczas przed świętami żywe okazy, które potem, niestety, czasem nawet kilka dni spędzały w domowej wannie.
W okresie komunizmu, gdy o takich dodatkach do sosów, jak kapary czy oliwki można było tylko pomarzyć, zaradne gospodynie miały swoje sposoby na urozmaicenie i udekorowanie dań z ryby. „Polskie kapary” robiono z młodych, zielonych nasion nasturcji, oliwki zaś z niedojrzałych małych śliwek – mirabelek.
Fot. 1. Karp wśród wodorostów; japoński drzeworyt; twórca: Kôno Bairei (1844-1895) - grafik; data powstania: ok. 1880-1890; zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie; Internet - strona: https://cyfrowe.mnw.art.pl
Historia naszego karpia hodowlanego nie jest do końca wyjaśniona.
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego cesarz Karol Wielki (768-814) na początku średniowiecza wydał rozporządzenie o ochronie i utrzymywaniu stawów. Następnie klasztory rozpowszechniły chów karpia domowego i w ten sposób z rejonu północnych Włoch, Bawarii i południowych Czech (Morawy) przez Bramę Morawską, najpierw dotarł na Śląsk Cieszyński, potem na Górny Śląsk i dalej do Polski centralnej i wschodniej.
Dziś wiadomo, że udomowienie karpia lustrzenia na naszych ziemiach dokonano dopiero na przełomie XII i XIII wieku. W odróżnieniu od jego dzikiej formy rzecznej (pełnołuskiego sazana), nie spotykano go w stanie naturalnym. Dzikie sazany europejskie (z Dunaju) wyraźnie różnią się od udomowionych karpi lustrzeni gorszym pokrojem ciała i wolniejszym tempem wzrostu.
Karp lustrzeń, nazywany już od 1650 roku, także karpiem królewskim, pochodzi prawdopodobnie od mutantów dunajskiego sazana.
Fot. 2. Ryby w basenie Państwowego Gospodarstwa Rybackiego w Giżycku; data fot.: 1-3 grudnia 1976 r.; autor fot. Grażyna Rutowska; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, Internet - strona: https://audiovis.nac.gov.pl
W regionie wiele nazw geograficznych (miejscowości, rzeki, itd.) było związanych z występowaniem ryb ich hodowlą.
Rzeka Jeziorka (dawniejsze nazwy: Jeziora, Jeziorna), ciągnąca się przez gminy Mszczonów, Pniewy, Grójec, Prażmów, Piaseczno i Konstancin-Jeziornę, zawdzięcza swoją nazwę stawom rybnym, zwanymi „jeziorami”. Były wykopane w jej korycie w początkowym biegu rzeki ze źródłami we wsi Dębiny Osuchowskie.
Rzeka Wilanówka, płynąca przez gminę Konstancin-Jeziorna oraz stołeczne dzielnice Wilanów i Mokotów, do lat 50-tych XX wieku była dolnym odcinkiem rzeki Jeziorki. Wtedy to postanowiono o sztucznym skróceniu jej biegu w rejonie Obórek. – Jeziorka została skierowana bezpośrednio do Wisły. Wynika stąd, że Wilanówka, zawdzięczająca swoją nazwę dawnej wsi Wilanów, pierwotnie była wspomnianą Jeziorą czy późniejszą Jeziorką.
Fot. 3. Rzeka Jeziorka w Skolimowie; data fot.: 1918-1939 r.; autor fot.: Henryk Poddębski; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, Internet - strona: https://audiovis.nac.gov.pl
Nazwa Jazgarzew w gminie Piaseczno związana jest z nazwą ryby (jazgarza) występującej w rzece Jeziorce, nad którą położona jest ta miejscowość.
Rybakówka (gm. Piaseczno) – to z kolei osada nadzorcy stawów hodowlanych położonych w zachodniej części wsi Żabieniec (za torami).
Staw Gołąbka (m. Konstancin-Jeziorna) – staw na terenie Parku Zdrojowego. Pierwotnie należał do konstancińskiego rolnika Piotra Gołąbka i był stawem rybnym.
Rybie – część miasta Góra Kalwaria. Do XVI wieku w zachodniej części Góry Kalwarii znajdowało się jezioro polodowcowe. Nazwa „Rybie” pochodzi od pierwotnego określenia „Rybie Jezioro”.
W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku archeolodzy odnaleźli w Wilanowie wczesnośredniowieczną osadę wiejską z XI/XII-XIII wieku. Odkopana osada, położona w chwili odkrycia na terenach rolniczy, znajdowała się na piaszczystym wzniesieniu, około 700 metrów od skrzyżowania Sobieskiego z Aleją Wilanowską.
Fot. 4. Stanowisko archeologiczne w Warszawie u zbiegu ul. Sobieskiego z Aleją Wilanowską w trakcie badań w 1976 r. (widok ogólny od południa na północ); na horyzoncie osiedle Warszawa-Wilanów; strzałka na dalszym planie wskazuje lokalizację kolejnych wykopów; źródło: Hanna Młynarczyk, „Badania wczesnośredniowiecznej osady Warszawa-Wilanów”, stan. 13 „Pasieka”, w latach 1976-1978, Sprawozdania Archeologiczne, t. XXXII, 1980
Wśród znalezionych artefaktów były znaczne ilości kości zwierzęcych i łusek rybich. Stąd wiadomo, że pierwsi mieszkańcy tych terenów, nazywanych współcześnie „Miasteczkiem Wilanów”, w swoim menu, obok dzikich zwierząt takich, jak: jelenie, sarny, dziki i bobry, mieli także ryby.
Obecność ryb i bobrów w jadłospisie świadczy, że osadnicy pozyskiwali między innymi żywność ze znajdujących się okolicy zbiorników i cieków wodnych.
Początek chowu ryb w stawach na terenach Polski ma bardzo długą historię. Pierwsze oficjalne zapisy mówiące o chowie ryb pochodzą z XII-XIII stulecia.
Rozwój stawowej hodowli ryb wiązał się najprawdopodobniej z umacnianiem na ziemiach polskich religii chrześcijańskiej. W Polsce i reszcie Europy utrzymują się opinie, że początek chowu karpia w stawach był dziełem zakonów. Z tego też względu gospodarstwa stawowe początkowo powstawały głównie przy klasztorach.
Najstarszym zakonem, trudniącym się gospodarką wiejską i chowem karpi, byli oo. Cystersi, sprowadzeni do Polski w XII wieku z ziemi brabanckiej. Stawy klasztorne spotykane są także w innych zakonach, w tym zwłaszcza u dominikanów, benedyktynów oraz templariuszy.
Fot. 5. „Łowienie ryb” – ilustracja z elementarza Jana Amosa Komenskiego pt. Orbis sensualium pictus (Świat malowany rzeczy widocznych pod zmysły podpadających), 1667, Biblioteka Kórnicka PAN, źródło: Internet, strona Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie: https://www.wilanow-palac.pl
Bernardyni z Góry Kalwarii (Nowej Jerozolimy) od 1679 roku dostali od biskupa Stefana Wierzbowskiego dwa stawy rybne na wyłączność. Były zlokalizowane u źródła przy kaplicy nad Wisłą. Do kolejnego stawu, leżącego na terenie klasztornym (przy karczmie), miało prawo także miasto. Zgodnie z wolą biskupa zakonnicy mieli czerpać dochody z dwóch pierwszych zbiorników wodnych. Kontynuowany też był zwyczaj dostarczania im każdego tygodnia ryb przez miejscowych rybaków. Były to najprawdopodobniej ryby łowione w wymienionych stawach klasztornych oraz na Wiśle.
W miarę rozwoju chrześcijaństwa w średniowieczu zachodziła pilna potrzeba przestrzegania licznych postów. W Rzeczypospolitej poszczono około 200 dni w roku.
Cystersi w XII wieku post ścisły stosowali, niezależnie od karnych dni postnych, zarówno co do jakości, jak i ilości pożywienia: 40 dni przed Wielkanocą, 30 dni podczas Adwentu przed Bożym Narodzeniem, 7 dni w Suche Dni (w tradycji kościoła łacińskiego kwartalne dni postu obejmujące środę, piątek i sobotę), w wigilie 18 wybranych świąt, a od XIII wieku jeszcze w kilka innych dni (m.in. na św. Urszuli). Post co do jakości posiłków obowiązywał cystersów też w zwykłe środy i piątki każdego tygodnia, czyli około 104 dni. Razem zatem zakonnicy ci pościli ponad 199 dni rocznie. W tych okresach, niezależnie od innych potraw postnych, jednymi z głównych posiłków był potrawy z ryb.
Okres od początku stawowej produkcji ryb do przełomu wieków XVI i XVII był swoistym „złotym okresem” polskiego karpiarstwa stawowego.
Szybki rozwój chowu i hodowli ryb w stawach karpiowych uległ gwałtownemu zahamowaniu w XVII i XVIII wieku. Wskutek postępującego doskonalenia produkcji rolnej, produkcja stawowa okazała się nierentowna lub nie tak rentowna jak produkcja zbóż (głównie dochodowej pszenicy). Nie bez znaczenia były też kolejne wojny pustoszące nasz kraj.
Polski karp lustrzeń (królewski) po raz pierwszy został zaprezentowany na wystawie rolniczej w Berlinie (1880 r.), wzbudzając podziw europejskich hodowców. Od tej pory karp lustrzeń skutecznie wypierał starsze jego odmiany oraz inne rasy europejskie. Jest on obecnie najpowszechniej utrzymywaną w stawach odmianą karpia hodowlanego.
Od początku XIX wieku rozpoczyna się kolejny okres dynamicznego rozwoju gospodarki stawowej. Wprowadzono wtedy na dużą skalę dokarmianie karpi zbożami. W 1911 roku w Kaniowie wyhodowano karpia z dużym grzbietem rasy galicyjskiej (później określanej mianem rasy polskiej), który cechował się szybszym tempem wzrostu niż dotychczasowe.
Fot. 6. Wystawa drobiu i ryb w Krakowie - ryby w akwarium; data fot.: 1926 r.; Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, Internet - strona: https://audiovis.nac.gov.pl
W okresie międzywojennym w Polsce obserwowano dynamiczny wzrost powierzchni stawów, co należy zawdzięczać wprowadzonym wówczas korzystnym regulacjom prawnym.
Polska przed wojną produkowała ponad 13 tysięcy ton ryb i pod względem wielkości produkcji (30% produkcji europejskiej) oraz spożyciu na poziomie 0,37 kilograma ma głowę mieszkańca, zajmowała zdecydowanie pierwsze miejsce na naszym kontynencie.
Po II wojnie światowej przeprowadzano liczne restrukturyzacje polskiego rybactwa śródlądowego, w rezultacie czego trzy czwarte powierzchni stawów do 1990 roku było użytkowane przez Państwowe Gospodarstwa Rybackie. Pozostałe stawy były we władaniu spółdzielni rybackich, Polskiego Związku Wędkarskiego i innych resortów, a w niewielkim stopniu przez rolników i hodowców prywatnych (około 16 tysięcy hektarów).
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1/ Wiesław Franciszek Murawiec OFM, „Fundacja Biskupa Stefana Wierzbowskiego dla Bernardynów w Górze Kalwarii koło Warszawy”, 2002,
2/ Dorota Zając, Stanisław Hofman, „Nazwy miejscowe powiatu piaseczyńskiego. Informator krajoznawczy o ziemi piaseczyńskiej”, Piaseczno 2017,
3/ Teofil Tomicki, „Słowiańskie rzeki w Europie. Przyczynek do starożytności słowiańskich”, Kraków 1925,
4/ Hanna Młynarczyk, „Badania wczesnośredniowiecznej osady Warszawa-Wilanów”, stan. 13 „Pasieka”, w latach 1976-1978, Sprawozdania Archeologiczne, t. XXXII, 1980,
5/ Red. Andrzej M. Wyrwa, „Ryby w kulturze i rekultywacja środowiska wodnego”, VII Forum Szlaku Cysterskiego w Polsce, Wągrowiec 31.08-02.09.2012 r.,
6/ „Technologia produkcji rybackiej a jakość karpia …”, pod redakcją Józefa Szarka, Krystyny A. Skibniewskiej i Janusza Guziura, Olsztyn 2008,
7/ „Technologia produkcji rybackiej a jakość karpia …”, pod redakcją Józefa Szarka, Krystyny A. Skibniewskiej i Janusza Guziura, Olsztyn 2008.
