Wielopolscy, od połowy XVII wieku właściciele dóbr Obory w ziemi czerskiej oraz Skolimów w ziemi warszawskiej województwa mazowieckiego, spokrewnieni z rodziną Króla Jana III Sobieskiego za sprawą ślubu (1678) kanclerza Jana Wielopolskiego (1630-1688) z siostrą królowej Marii Kazimiery (Marysieńki) – Marią (Marianną) Anną de la Grange d’Arquien (1646-1733).
Historia tego rodu jest niezwykle ciekawa, lecz nieznana. Podążając śladami Wielopolskich staramy się zgłębić ich losy, jakże nierozerwalnie związane z historią Małopolski i mazowieckiego Urzecza.
W dawnych wiekach również małopolskie rody magnackie dążyły do nabycia własności pod Warszawą. Kompleks dóbr oborskich w powiecie czerskim (parafia Cieciszewo /Cieciszew/), składający się w całości lub częściowo z 11 wsi (Obory, Chabdzin, Chabdzinek, Opacz, Kliczyn, Koło, Ciszyce, Pruchnia, Świdry, Falenica, Skolimów) wykupił w I połowie XVII wieku Stanisław Koniecpolski, hetman wielki koronny (zmarł w 1646 r.).
Fot. 1. Dwór w Oborach, gmina Konstancin-Jeziorna, powiat piaseczyński, źródło: Internet - BIP. Powiat Piaseczyński, strona: http://pias.cms-reg2.maxus.com.pl
Dobra oborskie pozostały w rękach Koniecpolskich do 1650 r., kiedy to syn hetmana, Aleksander, chorąży wielki koronny, sprzedał je Janowi Wielopolskiemu, staroście bieckiemu, kasztelanowi wojnickiemu.
Wielopolscy utrzymali się w Oborach aż do XIX wieku.
Fot. 2. Dwór w Oborach na mapie z I poł. XIX wieku, źródło:Topografičeskaâ karta Carstva Pol'skago = Topograficzna Karta Królestwa Polskiego = Carte topographique du Royaume de Pologne, data: ok. 1839 r., źródło: Internet – Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, http://rcin.org.pl
Przechadzając się współcześnie po warszawskich dzielnicach Wola i Śródmieście w pobliżu Alei Jana Pawła II (między innymi przy Hali Mirowskiej) mało kto dziś wie, że historyczna nazwa tego fragmentu Warszawy, zwanego onegdaj „Wielopolem”, miała pierwotnie swój źródłosłów w nazwie małej wsi spod Nowego Sącza.
Fot. 3. Handel na Wielopolu w Warszawie w dwudziestoleciu międzywojennym - na zdjęciu uliczny sprzedawca baranków wielkanocnych, autor fot.: Leon Jarumski; Zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji; sygn.: 1-G-5899-5; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: audiovis.nac.gov.pl
W 1693 r. rozporządzeniem króla Jana Sobieskiego wykrojono z Grzybowa jurydykę Wielopole, o powierzchni 22 hektarów, dla wdowy po Janie Wielopolskim, kanclerzu wielkim koronnym – Marianny Wielopolskiej (z domu de la Grange d’Arquien) – położoną w obrębie ulic: Krochmalnej, Ciepłej, Zimnej, Elektoralnej i placu Żelaznej Bramy.
Jurydyka to nieruchomość na terenie miasta lub w jej najbliższej okolicy, stanowiąca własność prywatną, wyłączoną spod administracji i sądownictwa miasta.
Zdaniem jednych nazwa tego obszaru wzięła się od nazwiska jej założycielki, czyli żony Jana Wielopolskiego.
Prawda jest nieco inna. Wielopolscy mieli sentyment do korzeni. – Ich rodowa miejscowość nad samym Dunajcem nazywała się od dawien dawna nie inaczej jak „Wielopole”.
Tak też ochrzcili swoją nową jurydykę w Warszawie.
Czy do przypadków należy zaliczyć nazwanie jednej z poprzecznic w kopalni soli w Bochni nazwą „Wielopole” ? – Nie ma podstaw żeby tak sądzić. W końcu Wielopolscy byli związani z tą kopalnią niemal od zarania dziejów.
Poprzecznica, czyli w tym przypadku podziemna droga (korytarz) idąca poprzecznie względem innej drogi, o nazwie „Wielopole”, położona w bocheńskiej kopalni około 270 metrów na zachód od szybu „Floris”, odkrywa nam do obserwacji tylko w pewnych częściach złoże, ponieważ w wielu miejscach jest zabudowana drewnem. Nie znane są także pokłady skalne (utwory), które „Wielopole” odsłania w południowej części tej poprzecznicy, gdyż jest ona zawalona.
Fot. 4. Ulica Wielopole w Krakowie - Pałac Prasy udekorowany z okazji XI Zjazdu Polaków z Zagranicy (sierpień 1934 r.); autor fot.: nieznany; Zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji; sygn.: 1-K-1043; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: audiovis.nac.gov.pl
Należy dodać, że Kraków także posiada ślady bytności Wielopolskich – namacalnym tego przykładem jest ulica Wielopole w centrum miasta. Ulica zawdzięcza swoją nazwę folwarkowi Wielopolskich, który ongiś mieścił się na tych terenach.
Fot. 5. Ulica Wielopole w Krakowie (Stare Miasto) - przemarsz kolumny niemieckiego wojska (6 września 1939 r.); źródło: Internet - portal „fotopolska.eu ocalić od zapomnienia...”; strona: fotopolska.eu
Cofnijmy się do przełomu XIV i XV wieku. – Na terenie dzisiejszego Nowego Sącza i jego okolic, tuż nad brzegiem Dunajca, w źródłach pisanych w 1381 roku pojawia się postać Michała z Wielopola, syna Spytka. Do 1403 roku jest wymieniany jako Miczek (czyli Mikołaj) z Wielopola lub Zabełcza.
Sam Spytek zapewne żył tam już w połowie XIV wieku.
Nazwa „Zabełcze” („Sabełcze”) jest tłumaczona od słów „miejsce za bełkiem”, czyli od wirów na Dunajcu powodujących bełkot wody. Zabełcze współcześnie to osiedle stanowiące część Nowego Sącza, a Wielopole to pobliska wieś w gminie Chełmiec, oddalona od Zabełcza o około 1,5 - 2 kilometry. Wielopole leży w zachodniej części Beskidu Niskiego, na północny-wschód od Nowego Sącza, na prawym brzegu Dunajca.
Fot. 6. Wieś Wielopole w Galicji na józefińskiej mapie topograficznej z lat 1779-1783 (siedziba rodu Wielopolskich); źródło: Internet – portal Historical Map of the Habsburg Empire - strona: www.mapire.eu; widoczne również m.in. wsie: Zaboles (Zabełcze) czy Janufsowa (Januszowa)
We wsi zachował się dawny dworski park z czytelnym układem trzech jarów: aleja lipowa prowadząca do dawnego zespołu dworskiego oraz szpaler starych dębów w jego południowo-zachodniej granicy.
Pierwsza wzmianka o Zabełczu pochodzi z 1292 roku. – Wtedy Bolesław Wstydliwy nadał Zabełcze wojewodzie sandomierskiemu – Ottowi z rodu Starych Koni.
Wiadomość ta nie jest bez znaczenia, biorąc pod uwagę, że Wielopolscy byli herbu „Starykoń”.
Fot. 7. Herb rodu Wielopolskich - „Starykoń”, źródło: Internet - strona: https://pl.wikipedia.org
Mikołaj z Wielopola w źródłach pisanych występuje w latach 1381-1420. Przez cztery lata – pomiędzy rokiem 1399 a 1403 – był komornikiem sędziego ziemskiego krakowskiego na powiaty biecki i czchowski, a przez rok pełnił urząd sędziego grodzkiego sądeckiego (1418 - 1419).
Powiat biecki wziął nazwę od miasta Biecz, położonego 40 kilometrów na północny-wschód od Wielopola nad rzeką Ropa, na jednym ze wzgórz Pogórza Karpackiego, pomiędzy Gorlicami a Jasłem. Z kolei powiat czchowski zawdzięcza swoją nazwę od miasta Czchów, znajdującego się w odległości około 22 kilometry na południowy-wschód od Bochni i 20 kilometrów na północ od nowosądeckiego Wielopola.
Po podzieleniu się spadkiem z bratem Spytkiem (około 1403 roku) majątek Mikołaja z Wielopola był niewielki, posiadał bowiem Wielopole oraz części w Łabowej i Zasłoniu. Po 1402 roku kupił wieś Owieczkę, a w następnym roku sprzedał udziały w Zasłoniu.
Wszystkie trzy z wymienionych wsi leżą w odległości 14-18 kilometrów od siedziby Wielopolskich: Owieczka 14 kilometrów na południowy-zachód od Wielopola (gmina Łukowica, powiat limanowski), Łabowa – 18 kilometrów na południowy-wschód (gmina Łabowa, powiat nowosądecki), a Zasłonie – 15 kilometrów na południowy-zachód (gmina Podegrodzie, powiat nowosądecki).
Fot. 8. Wieś Wielopole w Galicji na józefińskiej mapie topograficznej z lat 1779-1783 (siedziba rodu Wielopolskich); źródło: Internet – portal Historical Map of the Habsburg Empire - strona: www.mapire.eu; widoczne również m.in.: miasto Neu Sandetz (Nowy Sącz) oraz wsie: Zaboles (Zabełcze) czy Chelmiecz (Chełmiec)
Mikołaj Wielopolski potrafił dbać o swoje – procesował się stale z mieszczanami czchowskimi, którzy pędzonym z Węgier bydłem niszczyli mu zasiewy na polach w Wielopolu.
Syn Mikołaja – Jan Wielopolski – występował w źródłach w latach 1414-1451. Ożenił się z Anną, córką wójta ciężkowickiego – Andrzeja.
W 1414 roku, za zgodą ojca, oprawił jej po 250 grzywien posagu i wiana na części dóbr w Wielopolu i Owieczce.
Od tego czasu Jan Wielopolski częściej pojawiał się w dokumentach pisanych i prowadził ożywioną działalność gospodarczą. W pierwszych latach głównie pożyczał pieniądze innym, co przynosiło mu spore zyski.
W 1423 roku Jan odkupił od brata Zawiszy części majątków po ojcu (w Wielopolu) i po matce (w Gdowie). W 1424 roku spłacił siostrę Katarzynę za jej części spadku po matce. Około 1427 roku odkupił od Wiernka z Gabania wieś Zabełcze, sprzedaną przez stryja Spytka.
Cały czas inwestował w gromadzone dobra – w latach 1417-1427 Jan Wielopolski wydał aż 1042 grzywien gotówki na rozwój majątku ziemskiego.
W niewiele lat po śmierci ojca Mikołaja posiadał już trzy całe wsie: Wielopole, Owieczkę i Zabełcze oraz część w Łabowej, Gdowie i Męcinie. Jak na owe czasy był to spory majątek i w dodatku nie obciążony żadnymi długami.
W następnych latach Jan, nazywany już najczęściej Wielopolskim, główną uwagę skierował na rozwój dóbr gdowskich, skupując cały czas części Gdowa od różnych właścicieli. Gdów znajduje się w odległości około 12 kilometrów na południowy-wschód od Wieliczki (gmina Gdów, powiat wielicki).
W nieznanych bliżej okolicznościach nabył wieś Grzybową koło Gdowa, Kutnię koło Wielopola, część włości w Jadamwoli i Łękę Siedlecką.
W 1450 roku kupił też część Szydłowej i fragment dziedzicznego sołectwa w Gromniku w powiecie bieckim.
W owym czasie posiadał już część Żółkowa w tym powiecie. Jadamwola znajduje się 17 kilometrów na południowy-zachód od Wielopola (obecnie: gmina Łukowica, powiat limanowski).
Fot. 9. Bochnia - widok ogólny miasta (1918-1939); autor fot.: nieznany; Zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji; sygn.: 1-U-195; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: audiovis.nac.gov.pl
W 1443 roku na wiele lat Wielopolscy związali się z żupą bocheńską, czyli kopalnią soli w Bochni, z czego czerpali znaczne dochody. Bowiem właśnie w 1443 roku Jan Wielopolski wziął w zastaw za 400 grzywien od Pawła Gładysza bachmistrzostwo bocheńskie i wieś Szymbark (odległą o mniej więcej 30 kilometrów na wschód od Wielopola i 6 kilometrów na południowy-zachód od Gorlic.
Fot. 10. Kopalnia Soli w Bochni - szyb „Campi” (widok ogólny z lat 1918-1939); autor fot.: Stanisław Mucha; Zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji; sygn.: 1-G-1452; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: audiovis.nac.gov.pl
Bachmistrz (bergmistrz) w Polsce XIII-XVIII -wiecznej to urzędnik górniczy w żupach krakowskich. Osoba pełniąca tę funkcję sprawowała zarząd techniczny nad kopalnią, zwłaszcza w zakresie prac poszukiwawczych i zabezpieczających, oraz nadzór nad robotnikami. Początkowo bachmistrzostwo było związane z przywilejem nadawanym osobie, która podjęła się budowy nowego szybu i udostępnienia złoża solnego do eksploatacji, i której najczęściej zlecano kierownictwo techniczne w tym szybie. Od XV wieku urząd bachmistrza był nadawaną przez króla dożywotnią funkcją z roczną pensją. Do połowy XV wieku każdy szyb miał swojego bachmistrza, później był jeden bachmistrz dla Bochni, drugi dla Wieliczki.
W 1444 roku Jan Wielopolski zezwolił Pawłowi Gładyszowi rezydować we dworze w Szymbarku lub we dworze bachmistrzowskim w Bochni, a w 1445 roku wydzierżawił mu nawet bachmistrzostwo za 50 grzywien. – Gładysz miał mu płacić po 2 grzywny tygodniowo do czasu spłacenia tej sumy.
Gładysz nie spłacił jednak głównego długu 400 grzywien, które w 1445 roku Jan Wielopolski zapisał synowi Mikołajowi na czas swego życia. – Gdyby Mikołaj po jego śmierci zgłosił roszczenia do części dóbr ziemskich, pieniądze te miały się stać wraz z dobrami przedmiotem podziału między wszystkich synów Jana Wielopolskiego, w przeciwnym razie miał dziedziczyć tę sumę i zastaw na część Jadamwoli, którą ojciec trzymał za dług dziedzica tej wsi – Ścibora.
W chwili śmierci (1451) Jan Wielopolski dysponował już dużym majątkiem ziemskim, który w połączeniu z dochodami z bachmistrzostwa dawał mu wysoką pozycję społeczną i, choć nie pełnił żadnego urzędu, często tytułowano go „generosus” (łac.) – osoba szlachetnego pochodzenia, szlachetny (szlachcic), właściciel majątku, wspaniałomyślny, zacny, w księgach sądowych i parafialnych: urzędnik ziemski i szlachta. Jan Wielopolski był też wielokrotnie powoływany na rozjemcę w różnych sprawach konfliktowych i na asesora sądowego.
W odległości około 36 kilometrów od Wielopola na północny-wschód znajduje się wieś Klęczany (gmina Gorlice, powiat gorlicki, woj. małopolskie). To istotna informacja, mając na uwadze fakt, że w okolice Warszawy w połowie XVII wieku sprowadzą się Wielopolscy wywodzący się właśnie z linii „klęczańskiej”, osiadłej w Klęczanach w XVI wieku.
Fot. 11. Wieś Klęczany (Kleczani) w Galicji na józefińskiej mapie topograficznej z lat 1779-1783 (od XVI w. siedziba rodu Wielopolskich); miejscowość obecnie leży w gminie Gorlice, powiecie gorlicki, woj. małopolskie (ok. 5 km na pn.-wsch. od Gorlic nad lewym brzegiem rzeki Ropa); źródło: Internet – portal Historical Map of the Habsburg Empire - strona: www.mapire.eu
Dzięki ożywionej działalności gospodarczej Jan znalazł się w kręgu bogatej szlachty małopolskiej, skupionej wokół elity rządzącej.
Wielopolski miał dla kogo gromadzić majątek, ponieważ na pewno urodziło mu się siedmiu synów, a prawdopodobnie miał ich nawet ośmiu.
Najstarszym synem Jana Wielopolskiego był też Jan, który w 1435 roku zapisał się na Uniwersytet Krakowski. Obrał karierę duchowną. Uzyskał uprawnienia notariusza publicznego, a w latach 1441-1442 został poświadczony jako notariusz kancelarii biskupa krakowskiego – Zbigniewa Oleśnickiego.
Później uzyskał kanonikat w kolegiacie kieleckiej i został plebanem w Podegrodziu koło Nowego Sącza, parafii bogato uposażonej i położonej w sąsiedztwie rodzinnych dóbr Wielopolskich. Był też archidiakonem i oficjałem sądeckim (1448) czy starostą muszyńskim (1453-1455).
Kolejny syn Jana Wielopolskiego – Andrzej – w 1440 roku był studentem Uniwersytetu Krakowskiego – i podobnie jak brat został duchownym. Najpierw objął parafię w Tropiu, należącym do jego rodziny, a później został mansjonarzem (wikariuszem) w kościele św. Jakuba na podkrakowskim Kazimierzu. Zmarł po 1457 roku.
Pozostali synowie Jana byli nieco młodsi. Na spadek po nim oczekiwało w sumie ich pięciu: Jan Giedka, Spytek, wspomniany Mikołaj, Stanisław, Zygmunt i prawdopodobnie Jan Chropawka.
Akt podziałowy majątku Jana Wielopolskiego nastąpił przed 1457 rokiem. – W tym bowiem roku Stanisław i Zygmunt z Gdowa sprzedali za 200 grzywien starszemu bratu Mikołajowi swoje udziały w majątku rodowym w Wielopolu, Męcinie, Jadamwoli, Owieczce i Kutni.
Mikołaj Wielopolski trzymał do śmierci bachmistrzostwo bocheńskie, zastawione jego ojcu Janowi Wielopolskiemu w 1443 roku i już regularnie nazywano go bachmistrzem. Dotrzymał tym samym zapisu ojca z 1445 roku, o którym była mowa wyżej.
W 1462 roku Mikołaj Wielopolski kupił wieś Krzyżanowice Małe koło Bochni (została sprzedana przez syna Jana dopiero w 1505 roku). Mikołaj był już blisko dworu królewskiego, świadkując nieraz na dokumentach Kazimierza Jagiellończyka, a przede wszystkim zasilał pożyczkami świecącą pustkami kasę państwową. Zmarł pomiędzy rokiem 1470 a 1472.
Syn Mikołaja – Jan Wielopolski – odziedziczył po ojcu przede wszystkim sporo gotówki.
Mógł stąd kupić w 1473 roku od Pawła Gładysza bachmistrzostwo bocheńskie za sumę 1000 florenów węgierskich. W ten sposób przeszło ono na dziedziczną własność Wielopolskich.
Od tego czasu Jana Wielopolskiego zaczęto nazywać Bochnarem lub Bochnarem-Wielopolskim. W latach 1476-1505 piastował funkcję burgrabiego krakowskiego.
W 1483 roku sprzedał bachmistrzostwo bocheńskie i zaczął gromadzić dobra ziemskie. Nabył w pierwszej kolejności dobra klęczańskie.
Chociaż pozbył się bachmistrzostwa to na stałe przylgnęło do niego przezwisko „Bochnar”, którym określano jeszcze jego synów.
Na przełomie XV i XVI wieku Bochnar należał niewątpliwie do ciekawszych postaci w otoczeniu kolejnych królów polskich. Mimo podeszłego wieku brał udział w wyprawach mołdawskich Zygmunta Starego. Zmarł w 1525 roku.
Pod koniec XIV wieku rodzinę Wielopolskich trzeba zaliczyć właściwie do zubożałej szlachty. W XV wieku jej położenie ulega diametralnej zmianie.
Zmarły w 1451 roku Jan Wielopolski odznaczał się niepospolitymi zdolnościami gospodarczymi i przedsiębiorczością. Pod koniec życia niewątpliwie należał już do bogatej szlachty.
Jego liczni synowie, dziedzicząc uzdolnienia ojca, nie utracili zdobytej przez niego pozycji.
W początkach XVI wieku zostały stworzone podwaliny przyszłej fortuny Wielopolskich.
W omawianym okresie do najciekawszych postaci spośród znanych od połowy XIV wieku przedstawicieli tej rodziny należał burgrabia krakowski Jan Bochnar.
Jego najbliżsi potomkowie nie porobili jeszcze znaczniejszych karier politycznych (synowie byli podstarościmi bieckimi), ale coraz ściślej są powiązani z dworem królewskim.
Pewnym wyznacznikiem pozycji społecznej tej rodziny były ich koligacje. Warto tu zwrócić uwagę na małżeństwo Mikołaja Wielopolskiego z córką znanego wójta bocheńskiego Wilhelma, Barbary (córki Jana Giedki) z Hieronimem Branickim czy Jana Bochnara z Zofią Sancygniowską.
Ciąg dalszy nastąpi … .
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1/ Mirosława Kamecka-Skrajna, „Historia rodu Wielopolskich od XVI wieku do początków wieku XVII”, Siedlce, w publikacji: „Nad społeczeństwem staropolskim”, Tura - Instytucje -Gospodarka w XVI – XVIII stuleciu, pod redakcją Karola Łopateckiego i Wojciecha Walczaka, Białystok 2007,
2/ Barbara Smoleńska, „Przemiany struktury własności ziemskiej w okolicach Warszawy w XVI-XVIII wieku, rok 1984, Rocznik Mazowiecki 8, 87-107,
3/ Hanna Widacka, „Marianna Wielopolska, siostra królowej”, 10 listopada 2008 r., Internet – strona Muzeum Pałacu Króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie: https://www.wilanow-palac.pl,
4/ Artur Nadolski, „Pani Chłodna (opowieść o warszawskiej ulicy)”, Bellona, Warszawa 2008,
5/ Kwiryna Handke, „Dzieje Warszawy nazwami pisane”, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Biblioteka Warszawska, Warszawa 2011,
6/ Bronisław Kusto, „Z petrografji soli kamiennej w Bochni” (przedruk z VII rocznika Polskiego Towarzystwa Geologicznego z roku 1931), Kraków 1931, Tłocznia Geograficzna „Orbis” w Krakowie,
7/ Internet – strona: https://zabelcze.pl, za źródłem: Parafia pw. Matki Bożej Częstochowskiej Nowy Sącz-Zabełcze – informator, Nowy Sącz, 2011,
8/ Internet, portal „Strona wsi Wielopole” (z inicjatywy Stowarzyszenia Rozwoju Sołectwa Wielopole) – strona: wielopolesolectwo.pl,
9/ Internet, portal Wikipedia – strona: https://pl.wikipedia.org (dot. hasła: „Wielopole” i „Klęczany”),
10/ Internet, portal Encyklopedia PWN – strona: https://encyklopedia.pwn.pl (dot. hasła: „bachmistrz”),
11/ Śląskie Towarzystwo Genealogiczne we Wrocławiu, „Status społeczny w księgach metrykalnych”, Internet – strona: https://genealodzy.wroclaw.pl (dot. hasła: „generosus”),
12/ „Słownik zawodów łac.-pol”, Internet – strona:http://genepedia.pl (dot. hasła: „generosus”).
