Nie wszyscy wiedzą, że Wieliczka, słynąca na całym świecie z zabytkowej kopalni soli, jest związana również z postacią króla Jana III Sobieskiego czy osobami z jego otoczenia.
Pod koniec ubiegłego roku zjechaliśmy pod ziemię, żeby w wielickiej kopalni szukać historii wiążących Małopolskę i mazowieckie Urzecze. Trafiliśmy między innymi do komory „Pieskowa Skała” dedykowanej prawdopodobnie Janowi Wielopolskiemu, właścicielowi zamku w Pieskowej Skale i żupnikowi w kopalni soli w Wieliczce.
Wielopolskim poświęciliśmy do tej pory sporo miejsca na łamach naszego portalu w publikacjach pt. „Z wizytą na zamku w Pieskowej Skale” i „Bachmistrzowie i żupnicy – czyli rzecz o Wielopolskich”. Wielopolscy, od połowy XVII wieku właściciele dóbr Obory w ziemi czerskiej oraz Skolimów w ziemi warszawskiej województwa mazowieckiego, byli spokrewnieni z rodziną króla Jana III Sobieskiego za sprawą ślubu (1678) kanclerza Jana Wielopolskiego (1630-1688) z siostrą królowej Marii Kazimiery (Marysieńki) – Marią (Marianną) Anną de la Grange d’Arquien (1646-1733).
Fot. 1. Portret Jana III Sobieskiego (1629-1696), króla Polski; obraz olejny na płótnie ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie; autorzy: Stech, Andreas (1635-1697) (?), Szymonowicz-Siemiginowski, Jerzy Eleuter (ca 1660-1711) (?), Schultz, Daniel (c. 1615-1683) (?); szacowana data powstania obrazu: 1680-1690; źródło: Internet, strona Muzeum Narodowego w Warszawie - http://cyfrowe.mnw.art.pl
W kopalni w 1681 r. wydrążono szyb „Janina” o głębokości 91 m, który był zlokalizowany przy ul. Janińskiej w Wieliczce (obecnie przy budynku Sądu). Jego budowa zapoczątkowała eksploatację bogatego rejonu wydobywczego soli nazwanego Górami Janińskimi, który sąsiadował z prywatną kopalnią soli Lubomirskich w pobliskiej Sierczy. Szyb „Janina” zasypano w 1865 r. po uruchomieniu szybu św. Kingi.
Nazwa szybu nawiązuje do postaci Jana Sobieskiego (1629-1696), króla Polski w latach 1674-1696, który legitymował się herbem Janina. Jedne przekazy historyczne wywodzą nazwę herbu Sobieskich od niejakiego Janika, rycerza żyjącego w czasach Bolesława Chrobrego.
Natomiast sam Jan III Sobieski, kreśląc swój rodowód dla nuncjusza papieskiego, był nieco ostrożniejszy i zaczął od Janiny, rzekomego wojewody sandomierskiego w czasach Leszka Czarnego. To tylko część etymologii nazwy herbu rodu królewskiego.
Szyb „Janina” powstał na osobisty rozkaz króla Jana III Sobieskiego, aby przyłapać na oszustwie potomków Sebastiana Lubomirskiego, którzy kradli z kopalni królewskiej sól.
Położona ówcześnie niedaleko Wieliczki prywatna kopalnia magnackiej rodziny Lubomirskich dysponowała szybami Lubomirski („Lubomierz”, funkcjonował w latach 1589-1607, aktualnie: Wieliczka, ul. Klaśnieńska 28), i „Kunegunda” (czynna w latach 1613-ok. 1717).
Odległość pomiędzy szybami „Janina” i „Kunegunda” wynosiła zaledwie 250 m.
Fot. 2. Szyby „Janina” i „Kunegunda” na mapie Jacoba Bonnelevay’a z 18 sierpnia 1717 r.; zaznaczenia na czerwono: po prawej stronie mapy szyb „Janina”, szyb „Kunegunda” - po lewo od szybu „Janina”; źródło: Witold Kuc, „Miernicze i kartograficzne dowody w sporze o kopalnię w Sierczy”, „Studia i materiały do dziejów żup solnych w Polsce”, tom XXXII, Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka 2017
Sebastian Lubomirski herbu Szreniawa (1546-1616), jako żupnik zwalczał bezwzględnie konkurencję, prowadził gospodarkę rabunkową w kopalniach, stosował tam różne formy wyzysku, fałszował miary i sprzedawał gorsze gatunki soli.
Doprowadził do dewastacji złóż i urządzeń kopalnianych, kilkakrotnych buntów górników i licznych procesów z właścicielami przywilejów zapisanych na dochodach z żup solnych.
Otwarty przez Lubomirskiego szyb „Lubomierz” stanowił olbrzymią konkurencję dla królewskich żup wielickich. – Dochody państwa przez tego sprytnego prywaciarza malały, a on sam pomnażał w ten sposób swoją fortunę.
Wydobywał bowiem rocznie około 70-100 cetnarów soli (1 cetnar koronny = 64,8 kg), co stanowiło 20-25 procent soli wydobywanych w państwowych żupach krakowskich.
W efekcie Lubomirski, zgodnie z rozporządzeniem króla Zygmunta III Wazy, miał natychmiast zamknąć kopalnię.
Za to na prawach rekompensaty dostał 10 wsi. Szyb „Lubomierz” zasypano, a spór zakończono.
Jak się później okazało, nie na długo, bo jego potomkowie postanowili nielegalnie wydobywać sól, nie bacząc na uzyskaną wcześniej rekompensatę za zakończenie eksploatacji złóż. –
Objawiało się to czerpaniem soli z szybu „Kunegunda”, wydrążonego jeszcze w 1613 r. z inicjatywy Sebastiana Lubomirskiego. – Jego budowa okazała się strzałem w dziesiątkę, bo był niezwykle obfity w sól.
Na okres lat 30. i 40. XVII wieku przypada intensywny rozwój kopalni Lubomirskich w Sierczy. Po śmierci Sebastiana Lubomirskiego, właściciela Sierczy i szybu „Kunegunda”, spadkobiercami stają się jego trzej synowie: Jerzy Sebastian, Aleksander Michał i Konstanty Jacek.
Nadal jednak obowiązywały zalecenia komisji królewskiej: należy ograniczyć handel solą z „Kunegundy”, którą zarzucany był rynek, co miało wpływ na spadek jej cen.
Stąd w kilka lat po objęciu tronu król Jan III Sobieski postanowił wytropić w końcu złodziei skarbu koronnego, z którymi jego poprzednicy nie mogli sobie poradzić.
Król Jan III Sobieski zmarł w 1696 roku, ale sprawa sporu z Lubomirskimi ciągnęła się dalej.
To właśnie w 1714 roku komisja królewska potajemnie prowadziła podziemne roboty, których celem było przebicie się przy wykorzystaniu szybu „Janina” w kierunku wyrobisk Lubomirskich.
W ten sposób powstały mapy ilustrujące układ wyrobisk rabusiów soli. – Ostatecznie komisja udowodniła wkroczenie Lubomirskich w obszar Żup Krakowskich.
Główne wejście dla turystów do Kopalni Soli Wieliczka jest zlokalizowane przy szybie Daniłowicza.
Nazwa szybu pochodzi od żupnika – dzierżawcy Jana Mikołaja Daniłowicza (1607-1650), pełniącego tę funkcję w latach 1640-42.
Trzeba wspomnieć o powiązaniach rodzinnych króla Jana III Sobieskiego z rodziną Daniłowiczów. – Matką Jana Sobieskiego była Zofia Teofila Daniłowiczówna (1607-1661), córka Jana Daniłowicza i Zofii z Żółkiewskich. Była drugą żoną Jakuba Sobieskiego (1591-1646), ojca Jana.
Fot. 3. Zofia Teofila Sobieska z Daniłowiczów (1607-1661) - matka króla Jana III Sobieskiego; drzeworyt z 1883 r.; autor: Andrzej Zajkowski (1851-1914); źródło: Wikomedia Commons, Internet - strona: https://commons.wikimedia.org
Braćmi matki Jana Sobieskiego byli Stanisław i Jan Daniłowiczowie.
Mikołaj Daniłowicz z Żurowa, syn Stanisława (chorążego lwowskiego), czyli bratanek matki Jana Sobieskiego, wziął za żonę Helenę ze Służewa Uchańską.
Mikołaj i Helena Daniłowiczowie mieli ośmioro dzieci: trzy córki (Zofię, Izabelę i Annę) oraz pięciu synów (Jana Mikołaja, Piotra, Stanisława, Mikołaja, Franciszka).
Fot. 4. Jan Daniłowicz (1570-1628) - dziadek króla Jana III Sobieskiego; obraz z 1620 r.; źródło: Wikomedia Commons, Internet - strona: https://commons.wikimedia.org
Żurów, rodowa siedziba Jana Daniłowicza, dziadka Jana Sobieskiego, współcześnie to wieś na Ukrainie w obwodzie iwanofrankiwskim, około 82 km na południowy-wschód od Lwowa.
Jan Mikołaj Daniłowicz, żupnik wielicki, syn Mikołaja i Heleny Uchańskiej ze Służewa, był więc dość bliskim krewnym Jana Sobieskiego.
Służew leżał „przez miedzę” z Milanowem, zakupionym w 1677 r. przez króla Jana III Sobieskiego.
Patron najbardziej rozpoznawanego współcześnie szybu w Wieliczce – Jan Mikołaj Daniłowicz – odziedziczył Uchanie (obecnie wieś w powiecie hrubieszowskim, województwo lubelskie), pierwotnie majątek dziadka Pawła Uchańskiego (zm. 1590), wojewody bełskiego, wniesiony w posagu przez jego matkę Helenę ze Służewa Uchańską.
Jan Mikołaj Daniłowicz zmarł bezpotomnie w 1650 r. w Lublinie.
Mikołaj Daniłowicz, mąż Heleny ze Służewa, był jednym z najbogatszych magnatów polskich ówczesnej epoki – dzisiejsza siedziba Stowarzyszenia Autorów ZAiKS przy ul. Hipotecznej 2 (w rejonie Alei „Solidarności” naprzeciwko sądu wieczystoksięgowego, przed tunelem trasy W-Z, patrząc od Placu Bankowego), to wzniesiony przez niego pałac, do którego prowadzi ulica Daniłowiczowska, ciągnąca się od skrzyżowania z ul. Bielańską.
Pałac Daniłowiczów (inaczej „Dom pod Królami”) odziedziczył właśnie Jan Mikołaj Daniłowicz, żupnik wielicki. Władał nim w latach 1624-1650.
Mikołaj Daniłowicz był właścicielem dużej połaci ziemi – tzw. daniłowszczyzny – zajmującej teren między późniejszym Placem Teatralnym, ulicami Bielańską, Senatorską, a ogrodami przy Miodowej.
To wtedy w XVII wieku funkcjonowały tam żupy solne, które zostały zniszczone podczas „potopu” szwedzkiego.
Królowa Maria Kazimiera poleciła później wznieść na dawnych dobrach Daniłowiczów w rejonie dzisiejszych ulic Senatorskiej i Wierzbowej kompleks handlowo-usługowo-hotelowy, na pamiątkę czynów wojennych jej męża – Jana III Sobieskiego.
Powstał w latach 1685-1696 i znany był pod nazwą „Marywil” (od imienia królowej).
Przemierzając dalej chodnikami kopalni soli w Wieliczce dotarliśmy do komory Michałowice.
Zachowały się informacje, które wskazują, że nazwa komory pochodzi od nazwiska Michała Zdan Michałowicza, rotmistrza W.P. króla Jana III Sobieskiego.
Fot. 5. Komora „Michałowice” na pocztówce z 1922 r.; Wydawnictwo firmy Władysław Gargul (Poznań: Rotograwura Drukarni i Księgarni św. Wojciecha) źródło: Biblioteka Narodowa w Warszawie, portal POLONA - Internet, strona: https://polona.pl
Komora „Michałowice” należy do najbardziej znanych wyrobisk w Kopalni Soli Wieliczka.
Usytuowana w centrum kopalni, łącząca ze sobą poziom I z poziomem II niższym, jest atrakcją trasy turystycznej od początku kształtowania się tras turystycznych, czyli od lat 30. XIX stulecia, jakkolwiek jej początek ma swoją historię w wieku XVII.
Nazwa „Michałowice” pojawia się w sprawozdaniach Komisji z 1685 roku i przez wiele lat dotyczy kompleksu dzisiejszych komór „Urszula Górna” – „Michałowice”.
Na mapie z 1719 roku widoczne są dwie komory: górna na wysokości poziomu I oraz dolna w zaawansowanej fazie eksploatacji – obie noszące nazwę „Michałowice”. Dopiero w XIX wieku wyżej położonej komorze nadano nazwę „Urszula Górna”.
Historia właściwej komory „Michałowice” (wg literatury źródłowej) sięga około 1717 roku, kiedy to z poziomu I, z komory „Urszula Górna” (eksploatowanej do 1733 roku) wykonano szybik, którym rozpoznano bryłę soli zielonej późniejszej komory.
Kilka lat później (około 1724 roku) wykonano szybik „Michałowice”.
Fot. 6. Komora i szybik „Michałowice” na fragmencie przekroju z mapy Jana Gottfryda Borlacha Delineatio Tertiae Salisfodinae Wielicensis, rejon szybu Daniłowicza (mapa z 1719 r.); Archiwum Działu Mierniczego Kopalni Soli Wieliczka; źródło: Jerzy Przybyło, „Magnum Sal – komora Michałowice w Kopalni Soli Wieliczka”, Kopalnia Soli Wieliczka SA, „Geologia”, 2009, tom 35, zeszyt 3, 425-445
Eksploatację komory „Michałowice” (metodą ręczną, klinową) zakończono pomiędzy 1766 a 1803 rokiem.
W jej wyniku powstało wyrobisko o imponujących rozmiarach i urozmaiconej architekturze.
Tak efektowna i dogodnie położona komora nie mogła pozostać poza obrębem trasy turystycznej kopalni. Zarząd kopalni rozpoczął przystosować ją do ruchu turystycznego od 1830 roku.
Fot. 7. Komora „Michałowice”; data fot.: 14 października 2019 r.; autor fot.: Grzegorz Kłos („Cyfrowe Archiwum Wilanowa i Okolic”)
Za sprawą tajemniczego rotmistrza Michałowicza, powiązanego z królem Janem III, od razu postanowiliśmy zgłębić jego życiorys.
I tu spotkała nas niespodzianka – praktycznie nigdzie w ogólnie dostępnych źródłach nie znaleźliśmy opisu jego historii.
Nikt do tej pory nie zmierzył się z opisaniem postaci żołnierza Michała Zdan Michałowicza w kontekście jego ewentualnych związków z kopalnią w Wieliczce i samym królem.
Fot. 8. Żyrandol w komorze „Michałowice”; data fot.: 14 października 2019 r.; autor fot.: Grzegorz Kłos („Cyfrowe Archiwum Wilanowa i Okolic”)
Po analizie materiałów źródłowych, pozyskanych z różnych źródeł, podjęliśmy się zadania żeby choć w zarysie przybliżyć losy nieznanego bliżej rotmistrza króla Jana III Sobieskiego.
Przekaz mówi, że nazwę tę nadano z okazji zwiedzania kopalni przez rotmistrza W.P. Michała z Dan Michałowicza.
Istnieje też wersja, że nazwa komory swą genezę znajduje we wsi Michałowice pod Krakowem, skąd mogli pochodzić górnicy w tej części kopalni. Jednak żadne dowody nie potwierdzają tej hipotezy.
Ciąg dalszy nastąpi …
Podziękowania dla Pana Marka Skubisza, Kierownika Działu Historii i Kultury Materialnej Górnictwa Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, za przekazanie materiałów źródłowych związanych z komorą „Michałowice” i postacią Michała z Dan Michałowicza.
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1/ „Oznaczenie miejsc historycznych szybów górniczych w centrum miasta Wieliczka”, Wieliczka – oficjalny portal miasta, Internet, strona: https://www.wieliczka.eu, Wieliczka 2011.
2/ Jerzy Przybyło, „Magnum Sal – komora Michałowice w Kopalni Soli Wieliczka”, Kopalnia Soli Wieliczka SA, „Geologia”, 2009, tom 35, zeszyt 3, 425-445.
3/ J. Charkot, M. Skubisz, R. Zadak, „Studium historyczno-konserwatorskim komory Michałowice na poziomie IIn w Kopalni Soli Wieliczka”, Wieliczka, 2019.
4/ Jan Słowik, „Wieliczka. Nowy ilustrowany opis salin wielickich ze szczególnem uwzględnieniem części turystycznej kopalni”, 1927.
5/ Dariusz Milewski, „Pod herbem Janina. Sobiescy. Wielka kariera średniego rodu”, „Mówią Wieki”, 2013.
6/ „Herb Wilanowa”, Internet – strona Urzędu Dzielnicy Wilanów m.st. Warszawy: https://www.wilanow.pl/o-wilanowie/herb-wilanowa, Warszawa, 23 luty 2011 r.
7/ Internet, portal „Wieliczka”, artykuł „Szlakiem dawnych szybów”, strona: http://www.wieliczka.gmina.pl/szlakiem-dawnych-szybow.
8/ Witold Kuc, „Miernicze i kartograficzne dowody w sporze o kopalnię w Sierczy”, „Studia i materiały do dziejów żup solnych w Polsce”, tom XXXII, Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka 2017.
9/ Antoni Jodłowski, artykuł z 26 marca 2010 r. pt. „O tym jak Lubomirscy podkradali królewską sól”, „Gazeta Krakowska”, Internet – strona: https://gazetakrakowska.pl/o-tym-jak-lubomirscy-podkradali-krolewska-sol/ar/236943.
10/ Internetowy Polski Słownik Biograficzny, Internet – strona: https://www.ipsb.nina.gov.pl (hasło: Sebastian Lubomirski herbu Szreniawa).
11/ Józef Charkot, Danuta Krzysztofek, „Dzieje szybu Daniłowicza”, „Studia i materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce”, 2014.
12/ Internet, strona http://www.sejm-wielki.pl (nazwisko: Helena Urszula Daniłowicz z Zaderewiec h. Sas).
13/ „Komora Pieskowa Skała – komora ku pamięci Jana Wielopolskiego”, Internet, strona Kopalni Soli Wieliczka”: https://www.kopalnia.pl, 24 kwietnia 2018.
14/ Barbara Smoleńska, „Przemiany struktury własności ziemskiej w okolicach Warszawy w XVI-XVIII wieku, 1984 rok, Rocznik Mazowiecki 8, 87-107.
15/ Hanna Widacka, „Marianna Wielopolska, siostra królowej”, 10 listopada 2008 r., Internet – strona Muzeum Pałacu Króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie: https://www.wilanow-palac.pl.
16/ MM/GS (autor), „Historia »Domu pod Królami«”, Internet, strona Stowarzyszenia Autorów ZAiKS: https://zaiks100.pl/dom-pod-krolami/.
17/ Adam Boniecki, „Herbarz Polski, Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich”, t. IV, Warszawa 1901.
18/ Internet, portal Wikipedia – strona: https://pl.wikipedia.org.
